‘Het stikt hier van de namen’
Er moesten nog extra stoelen worden aangevoerd. De nieuwe presentatieruimte van de heemkundekring, achterin het museum aan de Brielsedreef, was hiermee meteen goed in gebruik genomen.
Waar komen ze vandaan, al die oude namen van bossen, beken, wegen, akkers en beemden? De vroegere biologieleraar heeft er in de Baronie van Breda zo'n dertig jaar onderzoek naar gedaan, en het resultaat neergelegd in een ruim 2.400 bladzijden tellend boek van acht delen. Of zoals hij het in De Rijf formuleerde: ,,Het stikt hier van de namen. In heel de Baronie tussen de 50.000 en 100.000 en in Princenhage en Prinsenbeek toch ook al gauw 6.000.’’
Namen die ooit nodig waren, om bijvoorbeeld een knecht naar het juiste stuk land te wijzen. Ze geven de visie van de mens op het landschap van eeuwen geleden, maar zijn lang niet allemaal bewaard gebleven. Vanaf de vijftiende eeuw komen ze veel voor in bijvoorbeeld verkoopakten, belastingboeken en advertenties in kranten. Maar vervolgens is het dan vaak nog zoeken naar waar het toponiem precies ligt, want in oude bronnen staan alleen maar vage omschrijvingen. Dat wordt anders na 1832, wanneer elk perceel een letter en nummer krijgt. Een groot probleem is vaak wel de verklaring van de betekenis van een toponiem. Daarvoor moet de hulp worden ingeroepen van woordenboeken en veel literatuur.
Haghe
Alphen is de oudste naam in de Baronie, vertelde Buiks, terwijl hij er het jaartal 709 bijschreef. Maar Zundert is nog ouder, want een naam die daar wat op lijkt werd al gevonden op een steen uit de periode tussen de eerste en de vierde eeuw. De meeste nederzettingen dateren van tussen 1200 en 1300 en de akkernamen van rond 1400. In 1198 wordt Haghe of Hagen genoemd, van ‘Indaghem’ ofwel wildpark. ,,Het Liesbos zou daarmee de oorsprong van Princenhage kunnen zijn.’’ In 1233 wordt gesproken van Merterssem, mogelijk verwant aan Martinus. En in 1265 wordt er geschreven over Bacveen, een klein gehuchtje mogelijk met een verwijzing naar big of varkens. ,,Het zou ook moeras kunnen zijn. Vaak zijn er verschillende theorieën’’, verklaarde Buiks de lastige zoektocht naar de juiste betekenissen. ,,Het is daarom ook goed kijken naar hoe het gebied is.’’
Beek
Van 1295 is de eerste melding over Beek, waar later ‘Prinsen’ voor zou komen. Voorzitter Ad van Melis van de heemkundekring legde het verschil in schrijfwijze tussen Princenhage en Prinsenbeek uit. ,,Het was in de jaren vijftig de bedoeling dat het Princenbeek zou worden. Maar in Den Haag vond men dat de nieuwe spelling moest worden gehanteerd en daarom werd het een ‘s’.
Een hele reeks aan namen van wijken en alweer verdwenen gehuchten passeerde de revue, vernoemd naar een hut, kooi, dier, boom of aanlegplaats van een rivier. Of zoals Borst, ofwel Burgst, verwijzend naar een versterking of burcht. En Gageldunc, vernoemd naar de plant. Een gemetje is 0,42 hectare. Veel toponiemen wijzen op iets ongunstigs, aldus Buiks, die verduidelijkte dat eigenaren, maar vooral hun buren erg kritisch waren.
Brielsedreef
,,Waar komt dan het Velsgoed vandaan?’’, vroeg een bewoonster. Een familienaam, antwoordde spreker. Brielsedreef heeft een Keltische herkomst en betekent zoveel als ‘ontsloten wildpark’, later ‘bebost weiland’.
Een werkgroep in de Haagse Beemden en Princenhage heeft zich er tientallen jaren over gebogen. Bij hun onderzoek hadden Buiks en de anderen veel aan de kennis van oude boeren. Maar spreker liet zijn publiek ook onleesbare oude teksten zien, die de onderzoekers moesten doorspitten. Vanaf 1832, toen het kadaster kwam, verdwenen er veel namen omdat de percelen voortaan werden genummerd. Ook door ruilverkavelingen en bebouwing sterven de toponiemen of veldnamen uit.
Van Melis zei het te waarderen dat de Gemeente Breda bij de naamgeving van nieuwe straten een beroep doet op de kennis van de heemkundekring. Zo zijn naamvoorstellen voor nieuwe straten op Westrik en op de plek van het oude Hagedonk overgenomen. Buiks is nu klaar met de Baronie. ,,Maar omdat mijn vrouw zag dat ik me begon te vervelen, ben ik nu maar aan de omgeving van Oisterwijk begonnen.''.
De erfgoedrapporten zijn te zien op de website van: erfgoed.breda.nl, voor Prinsenbeek: klik hier.
